Exodus - Izaak Zwartjes

Exodus
Izaak Zwartjes
6 juni t/m 13 september 2009

Cobra Museum
Sandbergplein 1, Amstelveen
www.cobra-museum.nl

Rianne Groen

Zoektocht naar zingeving

Het is even schrikken: een groot mensfiguur hangt aan een galg, uitgemergeld, gebroken. Een ander zit vastgebonden en verminkt op een stoel, te midden van een woestijnlandschap vol brokstukken van wat ooit een beschaving moet zijn geweest. Is dit onze wereld na een atoomexplosie? Een nieuwe wereldoorlog?

We zijn beland in de apocalyptische wereld van Izaak Zwartjes (1974). In het Cobra Museum in Amstelveen kreeg Zwartjes de grote zaal op de begane grond om een installatie te maken. Exodus is een environment geworden: de verschillende installaties maken samen deel uit van een groot, mythologisch verhaal. Dat verhaal is bepaald geen sprookje. Zwartjes wil verbeelden wat er met onze maatschappij zou kunnen gebeuren wanneer we ten onder gaan aan overconsumptie en een gebrek aan houvast in ons leven. Hij doelt bij dat gebrek aan houvast op een verlies van spiritualiteit, na het verdwijnen van de grote godsdiensten. Zelf refereert de kunstenaar in de publicatie bij de tentoonstelling aan ‘het uithollen van de menselijke identiteit’, doordat technologie langzaam onze levens overneemt. Exodus verbeeldt vanuit deze gedachtengang een mythe van een volk waarvan het noodlot niet meer af te wenden is. In het verleden waren deze mensen misschien wetenschappers of economen, nu zijn hun computers in een hoekje van de tentoonstelling weggestopt, bedekt onder een dikke laag modder en stof. De technische vooruitgang heeft hun maatschappij welvarend gemaakt, maar tegelijkertijd wordt de mens van binnenuit aangevreten door diezelfde vooruitgang. Men probeerde de natuurlijke en spirituele basis van de mens te vervangen door wetenschap, maar hierdoor is de mens doelloos geworden. Door het verdwijnen van de grote godsdiensten is er een gebrek aan fundament in het leven van de mens. Die zoektocht naar zingeving staat centraal in Exodus: de mensheid moet zelf betekenis vinden nu die niet meer gezocht kan worden in een hogere macht. Waar vroeger kaders werden bepaald door religie, moet de mens nu zelf zijn verantwoording nemen.

Uit half vergane, roestige materialen, hout en gevonden voorwerpen creëerde Zwartjes het onderkomen van zijn volk. Binnen dit decor vinden een aantal levensgrote mensfiguren hun plek. Die figuren bouwde Zwartjes op uit skeletten van hout en ijzerdraad, die hij bekleedde met een mengsel van zaagsel, lijm en gevonden kledingstukken. Ze zijn niet zozeer realistisch, maar toch angstaanjagend menselijk. Omdat grote delen van de zaal bedekt zijn met zand en roestig afval, krijg je bijna het idee je in een vervallen en verlaten dorp in een woestijngebied te bevinden. Het enige wat je van wanhoop weerhoudt is de overduidelijke museale omgeving: het suizen van de airconditioning en het uitzicht op een met kroos bezaaide vijver.

In de hoek torent een grote figuur hoog boven de rest uit. Hij overziet het slagveld, met een kind in de armen en een afschrikwekkend gezicht vol met spijkers. Als een soort stamvader van zijn volk staat hij daar. Op zijn voeten zit een prachtige vlinder, de vleugels gespreid. Plotseling lijkt er toch nog een stukje levende natuur in deze doodse omgeving te zijn. Maar de vlinder heeft zijn pootjes gekruist op zijn buik, onbewegelijk. Het laatste sprankje hoop lijkt vervlogen te zijn.

Dit soort zorgvuldigheid in de chaos die Zwartjes creëert zorgt ervoor dat Exodus een indrukwekkende tentoonstelling is geworden. Details als de vlinder of een speelgoedbeestje verderop op een boomstam, zijn kleine, ontroerende tekens van een vergane onschuld. Ze grijpen de toeschouwer naar de keel.

Exodus sluit aan bij de veelbesproken tendens van de terugkeer van het grote verhaal in de kunst. De kunstenaar raakt met zijn verhaal een gevoelige plek: onze consumptiemaatschappij die meer dan ooit lijkt te draaien om materiële zaken. Overgewicht, milieuvervuiling en economische crises houden de mensheid steeds meer bezig. Zwartjes weet die angsten vervolgens in de juiste beeldtaal te gieten, wat het verhaal des te meer versterkt.

De sterke relativering van de commerciële waarde van het werk is daarbij ook erg prettig: van afzonderlijke producten of verkoopbare kunstwerken is nauwelijks sprake. Zo was een van de beelden uit Exodus al eerder dit jaar te zien op Art Rotterdam bij de stand van de Amsterdamse Upstream Gallery. Hier leek de eenzame sculptuur eerder op een vervaarlijk papier-maché werk van een zwartgallige kleuter dan op de stamvader van een nomadenvolk. Gelukkig kreeg Zwartjes in het Cobra Museum de vrije hand om zijn verhaal te vertellen. Doordat de overtuigende vorm het verhaal naar voren schuift, krijgt inhoud de overhand. De boodschap komt over bij de kijker. Lichtvoetig is de tentoonstelling daarmee bepaald niet geworden, maar Exodus geeft wel degelijk stof tot nadenken.